نگاهي به قانون حق ثبت اختراعات
حقي براي توليد فكر
توليد واكسن تزريقي فلج اطفال، دستيابي محققان ايراني به دانش فني توليد داروي ايراني ام اس، توليد فرمولاسيون كامپوزيت‌هاي دنداني در كشور، توليد ماشين ظرفشويي بدون نياز به برق و باتري و ... اخباري است كه هر روزه در روزنامه‌ها، تلويزيون و سايت‌هاي خبري مي‌خوانيم و مي‌شنويم. براي اين‌كه بتوانيم از اين محصولات و ابداعات بهره‌مند شويم ابتدا بايد آنها به ثبت برسند. ثبت اختراع يا پتنت، امتيازي است كه دولت يا موسسه خاص در يك كشور به مبتكران و مخترعان براي ايجاد يك ابداع نو و جديد كه از نظر اقتصادي حائز اهميت باشد اهدا مي‌كند. در اين گزارش به قانون حق ثبت و اختراع و مراحل آن مي‌پردازيم.
ثبت اختراعات، اكتشافات، تاليفات، طرح‌ها و فرمول‌ها و ابدعات به لحاظ نقشي كه در زندگي بشر و پيشرفت انسان‌ها دارد از اهميت خاصي برخوردار است.
اهميت اين موضوع تا آنجاست كه تخصصي از علم حقوق با عنوان حقوق مالكيت معنوي يا مالكيت فكري براي پوشش دادن قانوني اين دسته از حقوق افراد ايجاد شده است.
اختراعات و اكتشافات چون نوع خاصي از دارايي و محصول هوش انساني بوده در مقايسه با ديگر كالاها و محصولات، داراي خصايص منحصر به فردي است. از جمله آن كه چنين نوع دارايي‌اي نتيجه مستقيم كار فكري انسان است و بر اثر مصرف از بين نمي‌رود و ديگر اين‌كه براحتي عرضه مي‌شود و قابليت تكثير دارد، بنابراين به دست آوردن هر نوع مالكيت به اخذ حقوقي منجر خواهد شد و در زمينه دارايي‌هاي فكري، حقوق مالكيت فكري پديد مي‌آيد.
حقوق غيرقابل لمس
موضوع مالكيت معنوي (intellectual property)ذاتا غيرقابل لمس و غيرمادي است. حقوق مالكيت معنوي براي صاحب اثر، حقي ايجاد مي‌كند كه به موجب آن ديگران بدون مجوز صاحب حق نمي‌توانند از آن استفاده كنند. اين حقوق معمولا در 2 دسته نظام حق مالكيت مولف و نظام حقوق مالكيت صنعتي تجاري تقسيم‌بندي مي‌شود.
حقوق مالكيت صنعتي و تجاري در نتيجه سعي و ابتكار و كوشش تاجران و صاحبان صنايع و مخترعان و مكتشفان حاصل مي‌شود. انواع آثار مورد حمايت اين حقوق عبارتند از:
-اختراع به شرط مفيد بودن، معمولي نبودن، كاربرد صنعتي داشتن و جديد و نو بودن - الگوي مفيد داشتن - طرح، اشكال و ترسيمات صنعتي - علائم و مسائل تجاري - مايه و پيشه تجاري - اطلاعات و اسرار تجاري - رموز كار
در نظام حق مالكيت مولف، منظور از مولف، صرفا نويسنده نيست، بلكه پديد‌آورنده‌اي است كه از راه دانش، هنر يا ذوق و سليقه، موادي را با هم تركيب و اثري علمي يا هنري و ادبي پديد آورده است. آثار مورد حمايت اين حقوق عبارتند از:
آثار نوشته كه عبارت است از كتاب، رساله، جزوه، نمايشنامه، شعر، اثر موسيقي (پيش از اجرا و روي كاغذ) و همچنين ترجمه، اقتباس و تلخيص.
-آثار نوشته كه عبارت است از كتاب، رساله، جزوه، نمايشنامه، شعر، اثر موسيقي (پيش از اجرا و روي كاغذ) و همچنين ترجمه، اقتباس و تلخيص - . آثار سمعي و بصري - آثار راديويي و تلويزيوني - اثر سينمايي - اثر موسيقي و صوتي - آثار تجسمي مثل مجسمه‌سازي، سفالگري، خوشنويسي، عكاسي، گرافيك، معماري و صنايع دستي - آثار فني كه جنبه ابداع و ابتكار داشته باشد، مانند نرم‌افزارهاي رايانه‌اي.
قلمروي حق مالكيت مولف
در برخي موارد، بهره‌مندي از اثر بدون اجازه مولف، مغاير با حق تاليف محسوب نمي‌شود. از اين موارد با عناوين «استفاده آزاد» و «استفاده آزاد و رفتار منصفانه» ياد شده است.
مهم‌ترين جنبه‌هاي مشترك در اين بهره‌برداري مجاز عبارتند از:
الف قصد انتفاع و سودجويي وجود نداشته باشد.
ب مقدار استفاده از آثار در حد متعارف باشد، مثلا نسخه‌برداري براي استفاده شخصي به منظور مقاصد علمي و... مجاز شمرده شده است.
شيوه ثبت اختراع
متقاضيان ثبت اختراع بايد به سازمان ثبت اسناد و املاك كشور، اداره كل مالكيت صنعتي مراجعه كرده و نسبت به تشكيل پرونده اقدام كنند. هر شخصيت حقيقي يا حقوقي كه مدعي ابداع محصول صنعتي جديد باشد يا وسيله جديدي كشف يا راه و روشي را براي به دست آوردن يك نتيجه يا محصول صنعتي كشف كند، مي‌تواند مورد اختراع خود را به ثبت برساند و گواهي ثبت اختراع دريافت كند. در ايران ثبت اختراع به صورت اعلامي صورت مي‌پذيرد. اعلامي بودن ثبت بدين معناست كه اداره ثبت شركت‌ها و مالكيت صنعتي مي‌تواند بدون بررسي طرح ارائه شده در خصوص جديد بودن اختراع، آن را به ثبت برساند و تنها شرط آن است كه شخصي يا شركتي قبلا اين مورد اختراع را در ايران به ثبت نرسانده باشد، البته بايد خاطرنشان كرد كه گواهي ثبت اختراع در ايران به هيچ وجه براي قابل استفاده بودن، جديد بودن، حقيقي بودن اختراع، سنديت ندارد.
اختراعات و اكتشافات چون نوع خاصي از دارايي و محصول هوش انساني بوده در مقايسه با ديگر كالاها و محصولات داراي خصايص منحصر به فردي است
مواردي كه در ايران نمي‌توان به ثبت رساند، عبارتند از: نقشه‌هاي مالي، اختراعاتي كه مخالف نظام عمومي و برخلاف عفت عمومي باشد و فرمول و تركيبات دارويي. در تمام مراحل ثبت اختراع در ايران حضور خود شخص متقاضي الزامي نيست، بلكه وكيل قانوني او نيز مي‌تواند مدارك لازم را تهيه و تكميل كند. در اين صورت بايد تقاضانامه همراه با اصل وكالتنامه با رونوشت يا فتوكپي برابر اصل شده، ضميمه اظهارنامه شود.
گواهي ثبت اختراع
گواهي اختراع سندي است كه به مخترع داده مي‌شود تا به موجب آن از امتيازات اختراع خود بهره‌مند شود. معمولا از جمله اين امتيازات حق انحصاري است كه دولت‌ها به موجب قانون داخلي به مخترع مي‌دهند تا از تاريخ تسليم اظهارنامه حداكثر به مدت 20 سال بهره‌برداري از اختراع ثبت شده منوط و مشروط به موافقت وي باشد، در مقابل مخترع، اطلاعات مربوط به اختراع را در اختيار جامعه قرار مي‌دهد و با افشاي اطلاعات اختراع، پلكان ترقي علم و فناوري و پيشرفت ديگران ساخته مي‌شود، اما پس از 20 سال حمايت از مخترع پايان يافته و مخترع هيچ حق مادي نسبت به اختراع خود ندارد.
سرقت اختراع
وقتي اظهارنامه به اداره ماليات صنعتي تسليم مي‌شود اولين كاري كه صورت مي‌گيرد اظهارنامه در دفتر مخصوص ثبت و نسخه ديگر اظهارنامه كه داراي همان مشخصات نسخه اصلي است پس از امضا و مهر اداره مالكيت صنعتي با قيد تاريخ، ساعت، روز، ماه و سال مراجعه و قيد شماره وارده دفتر به متقاضي مسترد مي‌شود و از اين تاريخ اظهارنامه داراي حمايت قانوني بوده و در صورت سوءاستفاده نسبت به آن مراجع قضايي رسيدگي خواهند كرد، البته پس از ثبت اختراع به موجب قانون اطلاعات مربوط به اختراع در اختيار عموم قرار داده خواهد شد و اين امر سرقت نيست، بلكه حكم قانوني است تا زمينه براي شكوفايي علم و فناوري فراهم شود و مخترع صرفا حق استفاده انحصاري نسبت به اختراع را به مدت 20 سال خواهد داشت. در هر حال در صورت سوءاستفاده ديگران از اختراع وي، مخترع حق مراجعه به مراجع قضايي به منظور جلوگيري از سوءاستفاده و مطالبه خسارت و تعقيب قضايي را خواهد داشت.
هدف قانونگذار از اين نظام حقوقي
ابتدا هدف آن بود كه خالقان آثار فكري، از حقوق انحصاري براي بهره‌برداري از آثار خود و درآمدي عادلانه برخوردار شوند تا با اشتياق بيشتري به فعاليت خود ادامه دهند، اما براي رعايت منافع اجتماعي و نيز منافع هنرمندان و مبتكران آينده اين انحصار، محدوديت زماني دارد. آثار فكري با انقضاي مدت حمايت، به قلمروي منافع عمومي منتقل مي‌شوند كه فضايي عاري از حقوق اختصاصي و در نتيجه مساعد براي رشد خلاقيت و رقابت است.
به اين ترتيب آثار فرهنگي مي‌توانند نقش مواد اوليه و جرقه نخستين را براي نسل‌هاي بعد ايفا كنند و موازنه‌اي بين حمايت از مالكيت انفرادي و منافع عمومي برقرار شود.
امروزه اين موازنه به هم خورده است. بظاهر افزايش بي‌رويه حقوق اعضاي خصوصي كه منافع اجتماعي را تحت فشار قرار مي‌دهد، موجب شده اصول بنيادين مالكيت فكري به مخاطره بيفتد.
نقش وزارت علوم
در ارتباط با اختراعات، 3 حوزه فعاليت وجوه اوليه، اول حوزه متوليان و تاثيرگذاران توليد فكر كه دستگاه‌هاي متعددي چون وزارت علوم، وزارت بهداشت، وزارت جهاد كشاورزي، وزارت آموزش و پرورش و... متولي هستند و وزارت علوم هم تكليفش اين است كه در اين حوزه در توليد رشد و شكوفايي فكر بيشتر تاثيرگذار باشد و امكانات لازم را در اختيار صاحبان فكر و انديشه گذارد.
اما حوزه ديگر، حوزه ثبت و حمايت حقوقي از مخترع است كه متولي اين بخش در كشور ما دستگاه قضايي است و اين تكليف قانوني را قانونگذار به عهده سازمان ثبت اسناد و املاك كشور كه از واحدهاي تابعه قوه قضاييه است، گذاشته و اداره مالكيت صنعتي به عنوان يك مرجع شبه قضايي عهده‌دار اين مسووليت است.
ميترا پازوكي زاده